ΤΟ ΛΟΥΤΡΟΥΒΕΙΟ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΜΑΤΡΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΒΑΣΗ – ο αμουργολόγος

1

Ο αμουργολόγος

Την εποχή που λειτουργούσαν τα λουτρουβειά για να παραχθεί το λάδι ακολουθούνταν τρία στάδια κατεργασίας της ελιάς. Στο πρώτο στάδιο ο καρπός αλέθονταν και μετατρεπόταν σε ελαιοπολτό. Στο δεύτερο στάδιο ο ελαιοπολτός συμπιεζόταν με το στυράκι. Στο τρίτο στάδιο γινόταν ο διαχωρισμός του λαδιού από τους άλλους φυτικούς χυμούς που περιέχει ο καρπός καθώς και από το νερό που χρησιμοποιούμε κατά την συμπίεση των αλεσμένων ελιών.

Ας παρακολουθήσουμε χωρίς πολλές λεπτομέρειες τη διαδικασία του διαχωρισμού. Από το στυράκι το λάδι, οι άλλοι φυτικοί χυμοί και το νερό χύνονταν στο γουρνί. Στη φωτ. 1 βλέπουμε το γουρνί του λουτρουβειού της εκκλησίας της Αγίας Ματρώνας. Το συγκεκριμένο γουρνί έχει δυο κυλινδρικούς χώρους οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους με αυλακιά που υπάρχει στο επάνω μέρος του μεταξύ του χωρίσματος. Στον ένα χώρο χύνονται το λάδι, οι φυτικοί χυμοί και το νερό. Το λάδι σαν ελαφρύτερο που είναι επιπλέει. Όταν φτάσει στην αυλακιά ρέει στον διπλανό κυλινδρικό χώρο. Έτσι έχουμε ένα πρώτο διαχωρισμό του λαδιού από τα υπόλοιπα υγρά που ονομάζονται αμούργες. Οι αμούργες περιέχουν ακόμα μια μικρή ποσότητα λαδιού.

Ένας δεύτερος διαχωρισμός γίνεται στον αμουργολόγο. Ο αμουργολόγος του λουτρουβειού της εκκλησίας της Αγίας Ματρώνας είναι μια πήλινη στάμνα με μια τρύπα κοντά στην βάση της (φωτ. 2). Την τρύπα αυτή έφραζαν με ένα κυλινδρικό ξύλο στο οποίο είχαν τυλίξει ένα κομμάτι πανί. ¨Έριχναν τις αμούργες στον αμουργολόγο και τις άφηναν εκεί για κάποιο μικρό χρονικό διάστημα ώστε να επιπλεύσει το λάδι που περιείχαν. Τότε άνοιγαν την τρύπα από όπου στην αρχή έτρεχε αμούργη. Εδώ ήθελε μεγάλη προσοχή ώστε μόλις εμφανιστεί λάδι στην τρύπα να την κλείσουν. Το ξαμούργισμα ήταν δουλειά του παραγωγού και το λάδι που συγκεντρωνόταν με αυτό τον τρόπο ήταν δικό του.

Κάτω από τον αμουργολόγο βρισκόταν το βαρέλι μέσα στο οποίο χυνόταν η αμούργη. Στο λουτρουβειό της εκκλησίας της Αγίας Ματρώνας το βαρέλι ήταν πήλινο. Σε κατοπινά χρόνια τα βαρέλια ήταν ξύλινα και αργότερα σιδερένια. Χαμηλά κοντά στον πυθμένα του βαρελιού υπήρχε τρύπα όπως και στον αμουργολόγο, που έκλεινε με τον ίδιο τρόπο. Τις αμούργες που συγκεντρώνονταν στο βαρέλι τις άφηναν εκεί όλο το βράδυ ώστε να επιπλεύσει και η ελάχιστη ποσότητα λαδιού που περιείχαν ακόμα. Στη συνέχεια απομάκρυναν την αμούργη. Το λάδι που συγκεντρωνόταν στο βαρέλι άνηκε στο λουτρουβειάρη.

 

2

ΤΟ ΛΟΥΤΡΟΥΒΕΙΟ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΜΑΤΡΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΒΑΣΗ – ΤΟ ΒΙΝΤΣΙ

ΤΟ ΛΟΥΤΡΟΥΒΕΙΟ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΜΑΤΡΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΒΑΣΗ – ΤΟ ΒΙΝΤΣΙ

φωτ.2

φωτ.1
Στο προηγούμενο σημείωμα μας αναφέραμε ότι τις ελιές τις τοποθετούσαν σε «πανιά» τα οποία στη συνέχεια στοίβαζαν στο «ταψί» του στυρακιού (ελαιοπιεστηρίου). Με τη βοήθεια ενός δοκαριού, που είχε μήκος 2 έως 2.5 μέτρα, την μανέλα, συμπιέζονταν τα πανιά για να βγει το λάδι. Σε τούτο το σημείωμα μας θα αναφερθούμε στο βίντσι.
Αρχικά έσπρωχναν τη μανέλα, πάντα προς τη φορά των δεικτών του ρολογιού δυο-τρείς εργάτες. Όταν δεν μπορούσαν να ασκήσουν μεγαλύτερη πίεση μόνο με τη δική τους δύναμη χρησιμοποιούσαν το βίντσι. Στη φωτογραφία 1 βλέπουμε το βίντσι του λουτρουβειού της εκκλησίας της Αγίας Ματρώνας. Διακρίνονται οι δυο λαβές με τις οποίες περιέστρεφαν το τύμπανο του βιντσιού καθώς και το τύμπανο επάνω στο οποίο τυλιγόταν το ένα άκρο αλυσίδας. Το άλλο άκρο της αλυσίδας αυτής ήταν στερεωμένο στην άκρη της μανέλας (φωτ.2). Όταν δυο εργάτες περιέστρεφαν τις λαβές περιστρεφόταν το τύμπανο, η αλυσίδα τυλιγόταν επάνω του με αποτέλεσμα να έλκετε η μανέλα και να περιστρέφετε κατά την φορά των δεικτών του ρολογιού. Όλη αυτή η διαδικασία είχε σαν αποτέλεσμα να ασκείται μεγάλη πίεση στα πανιά με τον ελαιοπολτό.

ΤΟ ΛΟΥΤΡΟΥΒΕΙΟ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΜΑΤΡΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΒΑΣΗ ΧΙΟΥ – το στυράκι

ΤΟ ΛΟΥΤΡΟΥΒΕΙΟ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΜΑΤΡΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΒΑΣΗ ΧΙΟΥ – το στυράκι

Λεπτομέρεια από το στυράκι

Το στυράκι

Το στυράκι του λουτρουβειού

Σε προηγούμενο δημοσίευμα μας αναφέραμε ότι παλιότερα, όταν η κατεργασία της ελιάς για να βγει το λάδι γινόταν στα λουτρουβειά, τα στάδια κατεργασίας ήταν: τρίψιμο των ελιών, συμπίεση του πολτού που παραγόταν και διαχωρισμός του λαδιού από τους άλλους φυτικούς χυμούς και το νερό. Στη συνέχεια κάναμε μια σύντομη περιγραφή του μύλου όπου τρίβονταν οι ελιές και συγκεκριμένα του μύλου της εκκλησίας της Αγίας Ματρώνας.

Ο πολτός που σχηματιζόταν όταν έτριβαν της ελιές συμπιεζόταν στο στυράκι. Σ’ αυτό το δημοσίευμα θα περιγράψουμε, χωρίς να επεκταθούμε, το στυράκι της εκκλησίας της Αγίας Ματρώνας. Η βάση του στυρακιού ονομάζεται κατωτράπεζο. Εδώ το κατωτράπεζο είναι ξύλινο. Σε κάποια στυράκια είναι λίθινο και σε άλλα μεταλλικό. Στο κατωτράπεζο είναι στερεωμένοι δυο κατακόρυφοι κυλινδρικοί στύλοι, οι ορτοί. Στο επάνω μέρος τους είναι βιδωμένο το βορδώνι. Μέσα στο βορδώνι μπορεί να περιστρέφεται μεταλλική βίδα, στο κάτω μέρος της οποίας είναι προσαρμοσμένη μεταλλική πλάκα που ονομάζεται πλακωτάρι. Η βίδα μαζί με το πλακωτάρι μπορεί να κινείται προς τα επάνω ή προς τα κάτω με τη βοήθεια οριζόντιου δοκαριού που ονομάζεται μανέλα.

Επάνω στο κατωτράπεζο, ανάμεσα στους ορτούς, είναι τοποθετημένη λεκάνη από λαμαρίνα που σε κάποια χωριά ονομάζεται ταβάς (ο), σε άλλα τάση (η) και σε άλλα ταψί (το). Στο ταψί τοποθετούσαν τον έναν επάνω στον άλλο πάνινους φακέλους, τις πετσέτες. Μέσα στις πετσέτες είχαν απλώσει ορισμένη ποσότητα αλεσμένων ελιών. Όταν το πλακωτάρι κατέβαινε προς τα κάτω συμπίεζε τις στοιβαγμένες πετσέτες και έτσι έβγαινε το λάδι.

ΤΟ ΛΟΥΤΡΟΥΒΕΙΟ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΜΑΤΡΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΒΑΣΗ ΧΙΟΥ

                        ΤΟ ΛΟΥΤΡΟΥΒΕΙΟ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΜΑΤΡΩΝΑΣ ΣΤΗΝ

                                                    ΚΑΤΑΒΑΣΗ ΧΙΟΥ  -  Ο ΜΥΛΟΣ

      Στην Κατάβαση υπάρχει λουτρουβειό το οποίο ανήκει στην εκκλησία της Αγίας Ματρώνας. Μέσα στο λουτρουβειό υπάρχουν όλα τα εργαλεία που χρησιμοποιούνταν στην κατεργασία της ελιάς για να βγει το λάδι: ο μύλος, το στυράκι, ο ληνός, το βίντσι, ο αμουργολόγος, το βαρέλι.
Υπάρχουν επίσης εκτεθειμένα και κάποια άλλα γεωργικά εργαλεία καθώς και εργαλεία οικιακής χρήσης. Το λουτρουβειό σταμάτησε να λειτουργεί κάπου μεταξύ του 1960 και 1965. Τις δεκαετίες που ακολούθησαν παρέμεινε, ευτυχώς, εγκαταλειμμένο ή χρησιμοποιήθηκε σαν αποθήκη της εκκλησίας. Πριν μερικά χρόνια, χάρις στη φροντίδα του Παντελή Σεζένια ο χώρος καθαρίστηκε, απομακρύνθηκαν τα άχρηστα αντικείμενα και τα εργαλεία συντηρήθηκαν με άψογο τρόπο. Τώρα το λουτρουβειό είναι ένα μικρό μουσείο – κόσμημα που διασώζει για τις επόμενες γενιές ένα τμήμα του αγροτικού προβιομηχανικού πολιτισμού της Χίου.

Πέρα από τον ρόλο που είναι ποια προορισμένο να παίξει στον πολιτισμό της Χίου πρέπει να βρει την θέση του τόσο στην εκπαίδευση όσο και στην οικονομία του νησιού. Πιστεύω πως αν προβληθεί κατάλληλα ώστε να γίνει γνωστό θα αποτελέσει πόλο έλξης για σχολεία από το νησί και όλη την Ελλάδα, ομάδες φοιτητών και τους επισκέπτες του νησιού. Οι σύγχρονοι τρόποι προβολής είναι πολλοί και αποτελεσματικοί. Αρκεί να έχει η τοπική κοινωνία τη βούληση να τους χρησιμοποιήσει.

Παλιότερα, όταν τα λουτρουβειά λειτουργούσαν ακόμα, για να βγει το λάδι οι ελιές έπρεπε να περάσουν από τρία στάδια κατεργασίας. Έπρεπε πρώτα να συνθλιβούν, να “τριφτούν” όπως λένε σε κάποια χωριά, ώστε να μετατραπούν σε πολτό. Στη συνέχεια να συμπιεστεί ο πολτός για να βγει το λάδι και οι άλλοι φυτικοί χυμοί που περιέχει. Τέλος να γίνει ο διαχωρισμός του λαδιού από τους φυτικούς χυμούς αλλά και το νερό που χρησιμοποιούνταν κατά την συμπίεση.

Το τρίψιμο των ελιών γινόταν στο μύλο. Στη φωτογραφία 1 βλέπουμε το μύλο του λουτρουβειού της εκκλησίας της Αγίας Ματρώνας. Ο τύπος αυτού του μύλου ονομάζεται “ο μύλος με τις όρθιες” γιατί οι ελιές τρίβονταν από δυο όρθιες κυλινδρικές μυλόπετρες. Αυτές περιστρέφονταν μέσα σε ένα μεταλλικό περίφραγμα ύψους 50 εκ. περίπου που ονομάζεται “ο γύρος του μύλου”. Στο κέντρο του μύλου υπάρχει κατακόρυφο δοκάρι το οποίο περιστρέφεται μαζί με τις μυλόπετρες. Στα Κουρούνια το δοκάρι αυτό ο Κώστας Σιταράς το ονομάζει “ορθοστάτη”. Ένας οριζόντιος άξονας, μεταλλικός σε τούτο το μύλο, διαπερνά τις δυο μυλόπετρες και τον ορθοστάτη. Οι μυλόπετρες περιστρέφονταν ταυτόχρονα τόσο γύρω από τον ορθοστάτη όσο και γύρω από τον οριζόντιο άξονα. Το ζώο που κινούσε τις μυλόπετρες δενόταν στον “κωλοζώστη” ο οποίος είναι μεταλλικό εξάρτημα προσαρμοσμένο στην άκρη του οριζόντιου άξονα (φωτ. 2). Σε κάποιους μύλους ο κωλοζώστης ήταν ξύλινος.

φωτ.1

φωτ.2