Μυλόπετρες τραπέτου στην Ικαρία

Παλιότερα η εξαγωγή του λαδιού από τον καρπό της ελιάς γινόταν σε τρία διαφορετικά στάδια. Στο πρώτο στάδιο οι ελιές συνθλίβονταν και αλέθονταν, ώστε να γίνουν πολτός. Στο δεύτερο στάδιο ο πολτός συμπιεζόταν με διαφόρων τύπων πιεστήρια για την εξαγωγή του χυμού. Στο τρίτο στάδιο διαχωριζόταν το λάδι από τους άλλους χυμούς, τα στερεά κατάλοιπα της σάρκας του καρπού και από το νερό που χρησιμοποιούσαν κατά τη συμπίεση.

Φαίνεται ότι η πιο παλιά μέθοδος ήταν να τοποθετούνται οι ελιές σε λίθινες λεκάνες και να συνθλίβονται με τη βοήθεια ενός μεγάλου κοπάνου. Σύμφωνα με τις περιγραφές του Ησιόδου οι ελιές συνθλίβονταν μέσα σε ξύλινο γουδί με ξύλινο γουδοχέρι. Μια άλλη τεχνική ήταν να τις πατούν με γυμνά πόδια ή φορώντας ξύλινα τσόκαρα, τα οποία ονόμαζαν κρούπεζες¹. Μια άλλη απλή μέθοδος σύνθλιψης στην αρχαιότητα ήταν να απλώνουν τον καρπό επάνω σε μια επίπεδη λίθινη επιφάνεια και κατόπιν να κυλούν επάνω του μια μεγάλη κυλινδρική πέτρα².Τέτοιες πρωτόγονες μέθοδοι χρησιμοποιήθηκαν στη Β. Αφρική (Αλγερία, Τυνησία), στην Κύπρο³ και σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο. Στην Ελλάδα μάλιστα σε περιοχές με μικρή ελαιοπαραγωγή τέτοια πρωτόγονα λιοτρίβια εγκαταλείφθηκαν οριστικά στις αρχές του 20^ου αιώνα. Σταθμό στη κατεργασία της ελιάς αποτέλεσε η χρησιμοποίηση κυκλικών λεκανών μέσα στις οποίες περιστρέφονταν μυλόπετρες. Η εξέλιξη αυτή έδωσε τη δυνατότητα να χρησιμοποιηθεί η δύναμη των ζώων στη πολτοποίηση του καρπού της ελιάς. Λεπτομερή περιγραφή των ελαιομύλων αυτών έχουμε από Λατίνους συγγραφείς, κυρίως από τους Κάτωνα και Κολουμέλλα. Και οι δύο αναφέρουν κυρίως δύο τύπους. Το τραπέτο και τον mola olearia.

Το τραπέτο (φωτ.1)⁴ αποτελείται από μια κυκλική λεκάνη με κοίλα τα εσωτερικά της τοιχώματα. Η εξωτερική διάμετρος των λεκανών αυτών στο επάνω μέρος τους είναι περίπου 140 εκ. Στο κέντρο τους υπάρχει κυλινδρική στήλη. Στο εσωτερικό τους περιστρέφονταν δυο μυλόπετρες φακοειδούς σχήματος, η επίπεδη επιφάνεια των οποίων ήταν στραμμένη προς την κυλινδρική στήλη, ενώ η κυρτή προς τα τοιχώματα της λεκάνης.

Το τραπέτο θεωρείται ότι ανακαλύφθηκε από τον Αρισταίο, τον Αθηναίο⁵. Το όνομά του προέρχεται από την λέξη τρέπω ή τραπέω που σημαίνει «γυρίζω». Στον ελλαδικό χώρο αυθεντικά τραπέτα έχουν βρεθεί στη ρωμαϊκή αγορά των Αθηνών. Μυλόπετρες επίσης, χρονολογούμενες από το πρώτο μισό του 4^ου π.Χ. αιώνα , βρέθηκαν στην Όλυνθο της Μακεδονίας⁶. Από την περιοχή των Βρασνών του νομού Θεσσαλονίκης έρχεται μια από τις αρχαιότερες ίσως μαρτυρίες εφαρμογής αυτής της μεθόδου παραγωγής λαδιού. Το ελαιοτριβείο των Βρασνών λειτούργησε τον 3^ο π.Χ. αιώνα και ίσως και στο τέλος του 4^ου π.Χ. αιώνα⁷. Στη Λέσβο έχουν εντοπιστεί 29 λεκάνες και18 μυλόπετρες από τραπέτα διασκορπισμένες σε διάφορα μέρη του νησιού⁸. Στη Χίο αναφέρονται μυλόπετρες τραπέτων χρονολογούμενες από τον 5^ο και τις αρχές του 4^ου π.Χ αιώνα⁹. Φαίνεται πως στη Λέσβο τα τραπέτα χρησιμοποιήθηκαν μέχρι τους βυζαντινούς χρόνους.¹⁰ Μέχρι την ίδια χρονική περίοδο τοποθετείται η χρησιμοποίησή τους και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας¹¹. Είναι λογικό να υποθέσουμε πως το ίδιο ισχύει και για τη Χίο και την Ικαρία.

Στην Ικαρία έχουν εντοπιστεί δυο μυλόπετρες τραπέτων. Η μία βρίσκεται στην περιοχή του χωριού Προεσπέρα (φωτ.2). Την θέση της μας υπέδειξε ο Χρήστος Μαλαχίας. Είναι λαξευμένη σε κοκκινωπό ηφαιστειογενές πέτρωμα. Η διάμετρος της είναι 72 εκ., το μεγαλύτερο πάχος της είναι 25 εκ. Η τρύπα στο κέντρο της είναι διαμπερής και έχει διαστάσεις 15,5X16,5 εκ.. Η άλλη βρίσκεται στην αρχαιολογική συλλογή του Κάμπου. Η διάμετρος της είναι 62 εκ. και το μέγιστο πάχος της 18,5 εκ. Σ'αυτή τη μυλόπετρα η τρύπα στο κέντρο της είναι στρογγυλή με διάμετρο 14 εκ. Προφανώς υπάρχουν και άλλες και οι οποίες πρέπει να εντοπισθούν, φωτογραφηθούν και καταγραφούν.

Έχουμε ενδείξεις ότι υπάρχουν στο νησί και λεκάνες τραπέτων. Οι οποίες επίσης πρέπει να καταγραφούν. Παραθέτουμε τη φωτογραφία μιας τέτοιας λεκάνης από τη Χίο¹² ώστε αν δει κάποιος παρόμοια στη Ικαρία να μπορέσει να την αναγνωρίσει (φωτ. 3). Πιθανών σε κάποια λεκάνη που θα συναντήσουμε να μην υπάρχει η κυλινδρική στήλη στο κέντρο της. Σε πολλές από αυτές, όταν τα τραπέτα εγκαταλείφθηκαν η κυλινδρική στήλη τους έχει βραχυνθεί πολύ ή και εξαλειφθεί τελείως ώστε να χρησιμοποιηθούν οι λεκάνες για κάποια άλλη χρήση.

Αν κάποιος γνωρίζει τη θέση μυλόπετρας η λεκάνης τραπέτου ή αν τειχών συναντήσει κάποια στο μέλλον θα μας βοηθούσε αν έστελνε φωτογραφίες της και μας ενημέρωνε για τη θέση που βρίσκεται στη διεύθυνση alekos.kiourellis@gmail.com

Το κείμενο αυτό θα αναρτηθεί στο ιστολόγιο: kiourellis.blogspot.gr

1 Σαρακωμένος Σ. Διομήδης , Η Ελληνική ελαία, τόμος δεύτερος, Αθήνα 1930, σελ. 70.

2 Forbes R H.- Foxhall L., The queen of all trees, 1978,σελ. 39.

3 S. Hadjisavvas, Olive Oil Processing in Cyprus from the Bronze Age to the Byzantine Period, Nicocia 1992, σελ.7.

4Βρίσκεται στο μουσείο λαδιού στην πόλη La Muela της Ισπανίας.

5 Plinious, Naturalis Historiae, English translation by H. Rachman, 1949-1963.

6 S. Hadjisavvas, σελ.10.

7 Π. Αδάμ-Βελένη –Μαγκαφά Μ., Αρχαίο ελαιοτριβείο στα Βρασνά νομού Θεσσαλονίκης, Ελιά και Λάδι, Δ' τριήμερο εργασίας, Καλαμάτα 7-9 Μαΐου 1993, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, σελ. 97.

8 Αλέξανδρος Κιουρέλλης, Η τεχνολογία παραγωγής ελαιολάδου στη Λέσβο κατά την αρχαιότητα., Μυτιλήνη 2005, σελ. 39.

9 S. Hadjisavvas, σελ.10.

10 Αλέξανδρος Κιουρέλλης-Στρατής Κιουρέλλης, Οι ελαιόμυλοι στη Λέσβο, Μυτιλήνη 2008, σελ. 18.

11 Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, Η ιστορία της γέρικης ελιάς και οι περιπέτειες του λαδιού, σελ. 30 και 31., Δέσποινα Χατζή-Βαλιάνου, Ελαιοκαλλιέργεια και ελαιοπαραγωγή στην Κρήτη κατά την Μινωική και έως την πρωτοβυζαντινή εποχή, Ελαιοσοδεία-μελέτες για τον πολιτισμό της ελιάς, Δημοσιεύματα του κέντρου ερεύνης της Ελληνικής λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, Αθήνα 2004, σελ. 93.

12Αλέξανδρος Κιουρέλλης, Τα λουτρουβειά της Χίου, Μυτιλήνη 2012, σελ. 21.