"Πλώμια" σε "νώμους" σαμαριών της Λέσβου.

                                              ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΙΚΗ  ΤΩΝ  ΣΑΜΑΡΙΩΝ  ΤΗΣ  ΛΕΣΒΟΥ

"Πλώμια” σε “νώμους” σαμαριών της Λέσβου.

         Πριν από την εμφάνιση των αγροτικών μηχανών και αυτοκινήτων οι μεταφορές της γεωργικής παραγωγής και των ίδιων των ανθρώπων γίνονταν αποκλειστικά και μόνο με τα άλογα, τα μουλάρια και τα γαϊδούρια. Για αυτό το σκοπό τα ζώα αυτά έπρεπε να εξοπλιστούν με την κατάλληλη ιπποσαγή που θα μοίραζε και θα μετέφερε ομαλά στις πλάτες των υποζυγίων το βάρος του φορτίου. Αυτό το κάνει το σαμάρι το οποίο σχεδιάστηκε και κατασκευάζεται από το σαμαρά με τέτοια συναρμολόγηση, ώστε πρώτον να εκμεταλλεύεται στο έπακρο τις μηχανικές ιδιότητες του ξύλου και δεύτερον να είναι άρτιο από λειτουργικής πλευράς. Κάθε ζώο έχει σαμάρι φτιαγμένο στα μέτρα του, για να εφαρμόζει τέλεια.

         Σε παλιότερα χρόνια ο σαμαράς είχε συνείδηση ότι το επάγγελμα του ήταν οργανική κοινωνική λειτουργία, καθώς έβγαινε από τις ανάγκες της κοινωνικής ζωής. Δεν το αντιλαμβανόταν απλά και μόνο ως μέσο βιοπορισμού με το οποίο έβγαζε το ψωμί το δικό του και της οικογένειας του, γι΄ αυτό το σεβόταν και το τιμούσε. Έβαζε όλη του την αξιοσύνη, ώστε τα έργα των χεριών του να είναι στέρεα και σίγουρα αλλά και κομψά και όμορφα στολισμένα.

Το κάθε σαμάρι είναι κατασκευασμένο από εννιά σαμαρόξυλα:

α) το “νώμο” που είναι το μπροστινό τμήμα του σαμαριού και αποτελείται από ένα μόνο κομμάτι ξύλο

β) το “πισνό” που είναι το πίσω τμήμα του σαμαριού και αποτελείται από δύο κομμάτια τα οποία εφαρμόζουν κατάλληλα μεταξύ τους

γ) και τέλος τις έξι “παγίδες”: τρία οριζόντια, παράλληλα μεταξύ τους σαμαρόξυλα στη δεξιά πλευρά του σαμαριού και τρία όμοια με τα προηγούμενα στην αριστερή.

Σε αυτά τα εννιά θα μπορούσαμε να προσθέσουμε άλλα δύο τα οποία δεν ανήκουν στα δομικά στοιχεία του σαμαριού αλλά είναι χρήσιμα για την καλή στερέωση των φορτίων επάνω του. Ονομάζονται “σκαρδελάκια”, είναι μακρόστενα με μήκος 15 εκ. περίπου και είναι καρφωμένα σε κατακόρυφη θέση στο πισινό.

                                                                            φωτ. 1

Τα σαμάρια οι σαμαράδες τα στολίζουν με “πλώμια”, διακοσμητικά δηλαδή στοιχεία. Τα καλύτερα “πλώμια” τα κάνουν στο νώμο του σαμαριού μιας και εκεί υπάρχει μεγαλύτερη ελεύθερη επιφάνεια που τους επιτρέπει να δημιουργήσουν και επίσης επειδή ο νώμος είναι το πιο εμφανές σημείο κάθε σαμαριού. Εμείς δεν θα αναφερθούμε γενικά στα “πλώμια” που συναντάμε στα σαμάρια της Λέσβου καθώς ο χώρος που διαθέτουμε είναι εξαιρετικά περιορισμένος για ένα τέτοιο εγχείρημα. Θα παρουσιάσουμε τα “πλώμια” που υπάρχουν σε δύο νώμους σαμαριών που κατασκεύασε ένας από τους καλύτερους σαμαράδες του νησιού, ο Μιχάλης Καρβούνης. Ο Καρβούνης γεννήθηκε στα Πάμφιλα το 1894 όπου και πέθανε το 1964.

Στο επάνω μέρος του νώμου της φωτογραφίας 1 υπάρχουν δυο αυλακιές παράλληλες προς το περίγραμμά του. Η μια είναι λίγο φαρδύτερη από την άλλη. Οι αυλακιές αυτές είναι ένα πολύ συνηθισμένο διακοσμητικό στοιχείο στα σαμάρια της Λέσβου. Τις κάνουν, τις “τραβάνε” κατά την έκφραση των σαμαράδων, με ένα εργαλείο που ονομάζεται “κινίσ”. Με διαφορετικά κινίσια ο σαμαράς μπορεί να κάνει δύο στενές αυλακιές, δυο φαρδύτερες, μια χαρακτηριστικά φαρδιά και μια στενή ή ακόμα και τρεις αυλακιές. Μια χαρακτηριστικά φαρδιά αυλακιά στο μέσον και δυο στενές από τη μια και από την άλλη πλευρά της.

                                                                                 φωτ. 2

              Κάποιοι σαμαράδες σκαλίζουν στα σαμάρια που κατασκευάζουν το όνομα τους. Η θέση του ονόματος του σαμαρά είναι πάντα στο επάνω μέρος του νώμου, όπως βλέπουμε στην φωτ. 1 να έχει γράψει ο Καρβούνης το δικό του. Στην ίδια θέση βάζουν κάποιοι άλλοι τα αρχικά του ονόματος τους, αν δεν το γράφουν ολόκληρο. Συνήθως στα σαμάρια υπάρχουν και τα αρχικά του ιδιοκτήτη τους. Το όνομα του ιδιοκτήτη δεν το βάζουν ποτέ ολόκληρο. Μόνο σε εξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις, αν το ζητήσει ο ίδιος και είναι βέβαια διατεθειμένος να πληρώσει παραπάνω χρήματα καθώς στην περίπτωση αυτή απαιτείται περισσότερη δουλειά από το σαμαρά. Στη φωτογραφία 1 βλέπουμε τα αρχικά του ιδιοκτήτη στο κάτω μέρος του νώμου. Τα έχει λαξεύσει εκεί ο Καρβούνης, γιατί τα “πλώμια” που έκανε αφήνουν κενό χώρο στο μέσον του νώμου. Στον ίδιο κενό χώρο έγραψε το όνομα του χωριού του και την ημερομηνία κατά την οποία κατασκεύασε αυτό το σαμάρι. Αν το σχέδιο που κατασκεύαζε καταλάμβανε το κέντρο του νώμου (φωτ. 2) άλλαζε και η θέση των άλλων στοιχείων του. Στην περίπτωση αυτή έβαζε το ένα αρχικό του ονόματος του ιδιοκτήτη στην αριστερή και το άλλο στη δεξιά πλευρά αυτού του σχεδίου. Στο νώμο της φωτ. 2 έχει τοποθετήσει και το όνομα του χωριού στην αριστερή πλευρά του σχεδίου ενώ την ημερομηνία κατασκευής στη δεξιά.

Στο νώμο της φωτογραφίας 1 διακρίνουμε επίσης δυο “ζουμπλέλια”, ζουμπουλέλια δηλαδή, δυο “κυπαρισσάκια” και δυο “μαργαρίτες” συμμετρικά τοποθετημένα στην αριστερή και τη δεξιά πλευρά του. Τα “πλώμια” αυτά επικρατούσαν τα σαμάρια του Καρβούνη τη δεκαετία του 1930.

                                                                             φωτ.3  
   Πιο σπάνια σκάλιζε τη δεκαετία αυτή και το δικέφαλο αετό. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν ο δικέφαλος αετός θα επικρατήσει στα σαμάρια του (φωτ.2). Τα πρότυπα για τα σχέδια του τα έβρισκε σε εφημερίδες , περιοδικά και βιβλία (φωτ.3).Τα αντέγραφε με καρμπόν σε χαρτόνι και στη συνέχεια έκοβε το χαρτόνι ακολουθώντας το περίγραμμα που σχηματιζόταν επάνω σε αυτό. Έτσι έφτιαχνε αντίγραφα από χαρτόνι των σχεδίων που χρησιμοποιούσε (φωτ.4,5,6).

  

               

 

 

 

 

       φωτ.4                                                                                                                                              φωτ.5

 

                                                                                              φωτ.6                

 

 

                                                                      

  Όταν ήθελε να σκαλίσει κάποιο σχέδιο έπαιρνε το αντίστοιχο αντίγραφο και έκανε με μολύβι το περίγραμμα του επάνω στο νώμο. Για να προβάλλουν τα σχέδια ανάγλυφα πρέπει η επιφάνεια του ξύλου που υπάρχει ανάμεσα τους να υποχωρήσει κατά δύο ή τρία χιλιοστά. Αυτό το πετύχαινε αφαιρώντας ξύλο από τις επιφάνειες αυτές με ειδικά αιχμηρά εργαλεία που λέγονται σμίλες. Μετά την αφαίρεση του ξύλου για να ομαλοποιηθεί αυτή η επιφάνεια και να γίνει ομοιόμορφη σε όλα της τα σημεία την κτυπούσε με κάποια άλλα εργαλεία: απλά εργαλεία τα οποία κατασκεύαζαν οι σιδεράδες του χωριού. Ένα μακρόστενο σιδερένιο στέλεχος 10 με 15 εκατοστά μήκος το κάθε ένα στο κάτω άκρο του οποίου έχουν δημιουργήσει με τη λίμα πυραμιδοειδείς ακίδες (φωτ.7).

                                                                                                  φωτ. 7

 

            Η επιφάνεια αυτή με τις ακίδες σε άλλα εργαλεία είναι κυκλική και σε άλλα έχει σχήμα ορθογώνιου παραλληλόγραμμου. Σε κάποια έχει διάμετρο μισό εκατοστό ενώ σε κάποια άλλα δύο-τρία χιλιοστά. Ανάλογα βέβαια είναι το σχήμα και η διάμετρος του στελέχους. Ο κάθε σαμαράς έχει μια ποικιλία από το εργαλείο αυτό. Όταν οι επιφάνειες ανάμεσα στα σχέδια του νώμου είναι στενές, είναι αναγκασμένος να χρησιμοποιήσει εργαλείο μικρής διαμέτρου ενώ αν είναι φαρδύτερες είναι αναγκασμένος να χρησιμοποιήσει εργαλείο μεγαλύτερης. Αν το σχέδιο έχει ευθείες γραμμές, πρέπει η επιφάνεια με τις ακίδες να έχει σχήμα ορθογώνιου παραλληλόγραμμου ενώ αν έχει καμπύλες γραμμές να είναι κυκλική. Ο σαμαράς τοποθετεί στην επιφάνεια του νώμου την άκρη του εργαλείου που έχει τις ακίδες και κτυπά με το σφυρί την άλλη άκρη του. Αυτό το επαναλαμβάνει ώσπου να καλύψει λίγο-λίγο όλη την επιφάνεια μεταξύ των σχεδίων.

 

Με τις σμίλες σκάλιζε ο Καρβούνης και το εσωτερικό κάποιων σχεδίων. Όμορφα τέτοια δείγματα αποτελούν τα “ζουμπλέλια” και τα “κυπαρισσάκια” του νώμου της φωτογραφίας 1. Υπάρχουν όμως “πλώμια” τα οποία είναι απλώς χαραγμένα. Φαίνονται στη φωτογραφία 1 στην περιφέρεια του νώμου και στο εσωτερικό των κυπαρισσιών και στην φωτογραφία 2 στο σώμα και στις φτερούγες του αετού χαραγμένες μικρές καμπύλες γραμμές οι οποίες επαναλαμβανόμενες δημιουργούν κάποια διακοσμητικά. Όλα μαζί τα εργαλεία που χρησιμοποιούν οι σαμαράδες για να κάνουν τα “πλώμια” ονομάζονται “πλουμστάρια”.

Μέρος της διακόσμησης του σαμαριού είναι και οι “καμπαράδες”, τα καρφιά με το μεγάλο καμπυλωτό “κεφάλι” που διακρίνουμε στους δυο νώμους. Στη φωτογραφία 2 στον καμπαρά ανάμεσα στα δυο κεφάλια του αετού καθώς και σε εκείνον ανάμεσα στο αριστερό κεφάλι και την αριστερή φτερούγα διακρίνουμε στρογγυλά κομμάτια δέρμα. “Πιτσέλια στρουντζλά για τσ’ καμπαράδις" τα αποκαλεί ο Αριστείδης Κανάρης σαμαράς από τη Στύψη. Μέρος της διακόσμησης και αυτά. Σίγουρα υπήρχαν και σε άλλους καμπαράδες του ίδιου νώμου. Πιθανόν σε όλους. Με τον καιρό όμως φθάρθηκαν και εξαφανίστηκαν.

Τελειώνοντας το μικρό τούτο σημείωμα αναφέρουμε ότι δεν είναι ο ιδιοκτήτης του σαμαριού αυτός που επιλέγει τα “πλώμια”, που θα έχει το σαμάρι, το οποίο παραγγέλνει αλλά ο σαμαράς. Αναμενόμενο, αφού έχουμε ήδη εξηγήσει ότι οι σαμαράδες έχουν εκ των προτέρων έτοιμα σε χαρτόνι τα σχέδια που κατασκευάζουν. Ο κάθε σαμαράς κάνει για μεγάλες περιόδους ή και σε όλη τη διάρκεια του επαγγελματικού του βίου τα ίδια “πλώμια”.

 

                                                                                                                                  
 

                                                                                                                                            Α. ΚΙΟΥΡΕΛΛΗΣ