alekos.kiourellis: Ιανουαρίου 2019

Στολίδια των αλόγων στα πανηγύρια της Λέσβου

Τα μπρισκούλια

Σε πολλά χωριά της Λέσβου στολίζουν στα πανηγύρια τα άλογα, αλλά και τα γαϊδούρια και παλιότερα τα μουλάρια. Με τα ζώα αυτά στολισμένα συνοδεύουν την περιφορά της εικόνας του Αγίου που γιορτάζει ή το λάβαρο του συλλόγου ή σωματείου που διοργανώνει την εκδήλωση στους δρόμους του χωριού. Ακόμα διοργανώνουν διαγωνισμούς για το ομορφότερα στολισμένο ζώο. Τα βασικά στολίδια είναι τα είδη σαγής, δηλαδή τα καπίστρια, οι καπλουδέτες, τα στηθούρια, τα χαλινάρια και τα κουσκούλια, επάνω στα οποία έχουν ράψει σβιρνιές, ψίφις (χάντρες), καμπαράδες και μπουφάκια. Οι σβιρνιές είναι ένα είδος άσπρου κοχυλιού, οι καμπαράδες είναι μικρά μεταλλικά στολίδια, ενώ τα μπουφάκια είναι μικρές μάλλινες μπαλίτσες. Στα χέρια κάποιων τεχνιτών οι κατά τα άλλα απλές αυτές κατασκευές μετατρέπονταν από αντικείμενα καθημερινής χρήσης σε αξιόλογα έργα λαϊκής τέχνης. Είναι γνωστά τα περίφημα «μπρισκούλια» της Αγίας Παρασκευής και τα «χαντρωτά» της Νάπης. Άλλα στολίδια είναι το λουρί, τα σοσόνια, η αρμαθιά και τα χαϊμαλιά. Το λουρί είναι ένα δερμάτινο λουρί γύρω από το λαιμό του ζώου στολισμένο με μικρές χάντρες η σβιρνιές. Τα σοσόνια είναι ταινίες στολισμένες με μικρές χάντρες στα μπροστινά πόδια του ζώου αμέσως πιο πάνω από τις οπλές του. Η αρμαθιά είναι κορδόνι γύρω από το λαιμό του ζώου στολισμένο με περαστές μεγάλες σχετικά χάντρες και φούντες. Το στόλισμα συμπληρώνουν τα ντιρλίκια, τα οποία είναι πολύχρωμα μεταξωτά υφάσματα που τοποθετούν κάτω από τη σέλα του αλόγου, και τα κιλίμια και τα χράμια με τα πολύχρωμα κεντήματα που έχουν υφανθεί στην κρεβατή, τα οποία απλώνουν πάνω στο σαμάρι του ζώου.

Το μπρισκούλι είναι ένα χαρακτηριστικό, πολύχρωμο και βαρύτιμο στολίδι για τα άλογα κυρίως, αλλά και τα γαϊδούρια (φωτ.3). Είναι μια κεφαλαριά χαλιναριού στην οποία έχουν προσαρμοστεί στολίδια πλεγμένα με ψιλές χάντρες. Με λουρί που έχει στο κάθε ένα από τα δυο άκρα του συνδέεται με τα δυο άκρα της χαβιάς του χαλιναριού και έτσι δημιουργείται ένα χαλινάρι (φωτ.3 και φωτ.7).

Το χαλινάρι είναι σύνολο εξαρτημάτων που προσαρμόζονται στο κεφάλι του υποζυγίου, προκειμένου να βοηθούν τον αναβάτη να το κατευθύνει. Αποτελείται από την "κεφαλαριά", τη "χαβιά" και τα "τραβηχτά του χαλ(ι)ναριού". Η "χαβιά χαλ(ι)ναριού" είναι μεταλλικό εξάρτημα στο κάτω μέρος του κεφαλιού του ζώου (φωτ.3). Ένα τμήμα της που ονομάζεται "στομίδα" βρίσκεται μέσα στο στόμα του και το υπόλοιπο βρίσκεται έξω από αυτό, πίσω από την κάτω σιαγόνα του. Στο κάτω μέρος του τμήματος της χαβιάς που βρίσκεται έξω από το στόμα του ζώου υπάρχουν δυο τρύπες. Μια προς τη δεξιά πλευρά του κεφαλιού του ζώου και μια προς την αριστερή. Σε κάθε μια είναι δεμένο ένα δερμάτινο λουρί που καταλήγει στον αναβάτη. Τα δυο αυτά λουριά είναι τα "τραβηχτά του χαλ(ι)ναριού". Όταν ο αναβάτης τραβάει τα "τραβηχτά" η στομίδα χτυπάει στο ουρανίσκο του ζώου και το αναγκάζει να σταματήσει.

Υπάρχουν δυο τύπων μπρισκούλια. Τα «αχάντρωτα» και τα «χαντρωμένα». Στα αχάντρωτα έχουν προσαρμοστεί λίγα στολίδια πλεγμένα με χάντρες, ενώ αντίθετα στα χαντρωμένα τα στολίδια αυτά είναι σε μεγάλο αριθμό. Υπάρχει και ένα μοναδικό μπρισκούλι στην Αγία Παρασκευή το οποίο δεν έχει καθόλου χάντρες. Όλα τα διακοσμητικά του στοιχεία είναι μεταλλικά (φωτ.16). Χαρακτηριστικό των μπρισκουλιών είναι τα «μπουφάκια», δηλαδή οι φούντες που κρέμονται με κορδόνια από το μπρισκούλι. Τα κορδόνια είναι πλεγμένα με ψιλά νήματα από τους ίδιους τους κατασκευαστές του μπρισκουλιού. Η Καλλιόπη Σβυντερίκου έπλεκε τα κορδόνια με τα δάχτυλά της χωρίς βελόνες ή κάποιο άλλο εργαλείο. Στο επάνω μέρος κάθε φούντας υπάρχει ο «κόμπος» και αμέσως από επάνω ένας μικρότερος κόμπος το «κουμπάκι». Και τα δυο αυτά δημιουργούνται κατά την κατασκευή της. Στα χαντρωμένα μπρισκούλια τόσο ο κόμπος όσο και το κουμπάκι καλύπτονται με μια κατασκευή που ονομάζεται «κουκούλι» και είναι πλεγμένη με ψιλές χάντρες.

Τα στολίδια του μπρισκουλιού είναι "πλεγμένα" με το βελονάκι, όπως ακριβώς πλέκονται με το βελονάκι οι δαντέλες. Πριν το πλέξιμο παίρνουν ένα πολύ ψιλό σύρμα, από εκείνα που υπάρχουν στο εσωτερικό κάποιων ηλεκτρικών καλωδίων. Διπλώνοντας τη μια άκρη του στερεώνουν εκεί τη μια άκρη του κατάλληλου για το πλέξιμο νήματος. Περνούν στο σύρμα και στη συνέχεια στο νήμα μια-μια όλες τις χάντρες από τις οποίες αποτελείται ολόκληρο το στολίδι. Όσο εξελίσσεται αυτή η εργασία, τυλίγουν σε κουβάρι το νήμα στο οποίο έχουν ήδη περαστεί χάντρες. Όταν περαστούν όλες, αρχίζουν το πλέξιμο με το βελονάκι. Οι χάντρες είναι μετρημένες με μεγάλη ακρίβεια και περασμένες με την κατάλληλη σειρά στο νήμα, έτσι ώστε με το πλέξιμο να σχηματιστούν τα σχέδια που έχουν επιλέξει.

Σε πολλά χαντρωμένα μπρισκούλια υπάρχει κρεμασμένη στην κεφαλαριά με κορδόνια πλεγμένα με χάντρες τετράγωνη κατασκευή επίσης πλεγμένη με χάντρες (φωτ.18). Όταν το μπρισκούλι είναι προσαρμοσμένο στο κεφάλι του ζώου, η κατασκευή αυτή βρίσκεται στο κούτελό του. Σε όλες αυτές τις κατασκευές υπάρχουν τα αρχικά του ιδιοκτήτη και σε λίγες από αυτές η ημερομηνία κατασκευής του. Στις περισσότερες υπάρχουν σχηματισμένα με χάντρες ολόκληρα άλογα ή μόνο το κεφάλι αλόγου. Σε κάποιες άλλες υπάρχουν σημαίες, βασιλικές κορώνες ή γραμμικά σχέδια. Το μπρισκούλι συνοδεύεται από την αρμαθιά την οποία κρεμούν γύρω από τον λαιμό του ζώου (φωτ.18). Αυτή είναι ένα κορδόνι στο οποίο έχουν περάσει μεγάλες σχετικά χάντρες και από το οποίο κρέμονται μπουφάκια ίδια με εκείνα του μπρισκουλιού. Την κατασκεύαζε ο ίδιος/α που κατασκεύαζε και το μπρισκούλι.

Η τεχνική πλεξίματος με χάντρες ήταν γνωστή στη Λέσβο, αφού εκτός από τα περίφημα μπρισκούλια της Αγίας Παρασκευής, τα χαϊμαλιά και μια κατηγορία χαντρωτών, που όλα αυτά είναι στολίδια αλόγων, έχουμε δει πλεγμένα με χάντρες και χρηστικά αντικείμενα, όπως θήκες κρεμαστών ρολογιών (φωτ.19), μικρά γυναικεία πορτοφόλια (φωτ.20 και φωτ.21), κομπολόγια (φωτ.22), γυναικεία πουγκιά, γυναικείες παντόφλες (φωτ.23 και φωτ.24) κλπ. Στην Αγία Παρασκευή ήξεραν να κατασκευάζουν αχάντρωτα μπρισκούλια πολλές γυναίκες. Φαίνεται ότι ήταν λίγες εκείνες που μπορούσαν να κατασκευάσουν τα χαντρωμένα, καθώς η κατασκευή τους είναι πολύπλοκη και απαιτεί πολύ χρόνο. Γνωρίζουμε ότι υπήρχαν κάποιες που πληρώνονταν για να τα κατασκευάσουν. Αναφέρονται επίσης και ονόματα ανδρών που ασχολήθηκαν με την κατασκευή μπρισκουλιών. Κάποιοι από αυτούς, όπως ο Χαράλαμπος Καλαμάς, μπορούσαν να εκτελούν οι ίδιοι όλα τα στάδια κατασκευής. Κάποιους άλλους, όπως ο Γιώργος Δημοσθένους, τους βοηθούσαν συγγενικά πρόσωπα.

Από όλα τα χωριά της Λέσβου μόνο στη Νάπη και την Αγία Παρασκευή κατασκεύαζαν μπρισκούλια. Οι προφορικές μαρτυρίες, κάποιες ελάχιστες αναφορές σε σχετικά κείμενα αλλά και η έρευνα σε φωτογραφικά αρχεία οδηγούν στο συμπέρασμα ότι μόνο στα δυο αυτά χωριά στόλιζαν τα ζώα με αυτά τα στολίδια. Στις μέρες μας (2018) στολίζουν τα ζώα με μπρισκούλια μόνο στην Αγία Παρασκευή.

Παραθέτουμε τα ονόματα κάποιων κατασκευαστών/στριών που καταφέραμε να εντοπίσουμε:

Καλλιόπη Σβυντερίκου του Ιωάννη (φωτ.25). Έζησε στην Αγία Παρασκευή της Λέσβου. Γεννήθηκε το 1897 και πέθανε το 1978.Έμαθε να κατασκευάζει μπρισκούλια από έναν Μικρασιάτη πρόσφυγα με τον οποίο δούλευαν μαζί στα καπνά. Αυτός είχε μάθει την τέχνη στη φυλακή. Εκτός από τις αγροτικές εργασίες κέρδιζε τη ζωή της κατασκευάζοντας διαφόρων ειδών κεντήματα και άλλα σχετικά χειροτεχνήματα. Έπλεκε, ύφαινε, έκανε ταντέλες. Τα μπρισκούλια τα κατασκεύαζε με πληρωμή.

Η Ελένη Σιμιτζή έζησε στο χωριό Νάπη. Γεννήθηκε 1898 και πέθανε το 1987.

Στυλιανή Μαραγγέλλη (φωτ.26). Έζησε στο χωριό Αγία Παρασκευή. Γεννήθηκε τον Δεκέμβριο του 1907 και πέθανε τον Αύγουστο του 1993.

Χαράλαμπος Καλαμάς (φωτ.27). Έζησε στο χωριό Αγία Παρασκευή. Το επάγγελμα του ήταν ράφτης. Γεννήθηκε το 1911 και πέθανε το 2005. Όταν κατασκεύαζε σε κάποιον μπρισκούλι, συνήθως δεν του έπαιρνε χρήματα, αλλά αυτός σε αντάλλαγμα του έκανε κάποια εργασία αντίστοιχης αξίας.

Γιώργος Δημοσθένους (Μπέμπης) (φωτ.28). Έζησε στο χωριό Αγία Παρασκευή. Γεννήθηκε το 1933 και πέθανε το 2003. Κατασκεύαζε μπρισκούλια μέχρι το 2003. Ο ίδιος επέλεγε τα σχέδια και ρύθμιζε τα χρώματα, τον αριθμό και τη διαδοχική θέση των χαντρών. Τα παιδιά του περνούσαν τις χάντρες στο ψιλό συρματάκι και στη συνέχεια τις έπλεκε η Σταυρίτσα Χιωτέλλη.

φωτ.1 Αχάντρωτο μπρισκούλι

φωτ.2 Αχάντρωτο μπρισκούλι

φωτ.3 Το χαντρωμένο μπρισκούλι της φωτογραφίας 4 στο κεφάλι της φοράδας Μάγιο

φωτ.4 Χαντρωμένο μπρισκούλι

φωτ.5 Χαντρωμένο μπρισκούλι. Κατασκευάστηκε το 1955

φωτ.6 Χαντρωμένο μπρισκούλι

φωτ.7 Χαντρωμένο μπρισκούλι. Σύμφωνα με πληροφορία του ιδιοκτήτη του κατασκευάστηκε το

1950

φωτ.8 Χαντρωμένο μπρισκούλι. Το κατασκεύασε ο Γιώργος Δημοσθένους

φωτ.9 Χαντρωμένο μπρισκούλι

φωτ.10 Χαντρωμένο μπρισκούλι

φωτ.11 Η φοράδα Σαλώμη με το μπρισκούλι της φωτογραφίας 9 στο κεφάλι της

φωτ.12 Χαντρωμένο μπρισκούλι. Το κατασκεύασε ο Χαράλαμπος Καλαμάς

φωτ. 13 Χαντρωμένο μπρισκούλι. Το κατασκεύασε το 1950 η Καλλιόπη Σβυντερίκου του Ιωάννη

φωτ.14 Χαντρωμένο μπρισκούλι

φωτ.15 Χαντρωμένο μπρισκούλι

φωτ.16 Μπρισκούλι στολισμένο με μεταλλικά στολίδια

φωτ.17 Λεπτομέρεια από το μπρισκούλι της φωτογραφίας 16. Το στοιχείο αυτό της διακόσμησης βρίσκεται στο κούτελο του αλόγου όταν το μπρισκούλι είναι τοποθετημένο στο κεφάλι του. Φέρει επιγραφή με την παλιά Οθωμανική γραφή