ΤΟ ΛΟΥΤΡΟΥΒΕΙΟ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΑΤΑ ΤΗΣ ΧΙΟΥ

                   

Η μονή της Παναγίας της Φανερωμένης στο χωριό Ελάτα της Χίου είχε δικό της λουτρουβειό. Σώζονται ακόμα τα βασικά εργαλεία του. Ο μύλος, το στυράκι και ο μποτζαργάτης. Η πλάκα του μύλου, η επίπεδη επιφάνεια επάνω στην οποία “τρίβονταν” οι ελιές αποτελείται από τέσσερα τμήματα (φωτ.1). Περιφερειακά έχει κατακόρυφα χείλη λαξευμένα στην πλάκα. Στο κέντρο της υπάρχει σφηνωμένο κυλινδρικό ξύλο με τρύπα στο μέσον. Μέσα στην τρύπα αυτή περιστρεφόταν ο κατακόρυφος άξονας του μύλου που λεγόταν “ορθοστάτης”. Επάνω στην πλάκα διακρίνουμε το “κύλιντρο”, την μυλόπετρα που με το βάρος της έτριβε τις ελιές.

Τις τριμμένες ελιές τις συμπίεζαν με το “στυράκι” για να βγει το λάδι (φωτ.2). Εδώ το στυράκι είναι ξύλινο. Το κάτω μέρος του που ονομάζεται “κατωτράπεζο” έχει σκεπαστεί με τσιμέντο. Έτσι δεν μπορούμε να ξέρουμε πως ακριβώς ήταν. Ήταν ξύλινο όμοιο με το κατωτράπεζο των άλλων ξύλινων στυρακιών της Χίου που γνωρίζουμε; Λίγο έξω από το χωριό της Ελάτας στη άκρη ενός χωματόδρομου βρίσκεται η πέτρινη κατασκευή της φωτογραφίας 3. Τα κατασκευαστικά της στοιχεία δείχνουν ότι προέρχεται από κάποιου τύπου ελαιοπιεστήριο. Πληροφορίες από κάτοικους του χωριού αναφέρουν ότι προέρχεται από το στυράκι παλιού λουτρουβειού του χωριού και ότι το στυράκι της μονής είχε μια όμοια πέτρα. Υπάρχει λοιπών η πιθανότητα το στυράκι της μονής να είχε μια τέτοια πέτρα για κατωτράπεζο. Αυτό όμως δεν είναι παρά μόνο μια υπόθεση.

Αριστερά από το στυράκι υπάρχει κατακόρυφο κυλινδρικό δοκάρι. Είναι ο μποτζαργάτης. Όταν ο μποτζαργάτης περιστρεφόταν γύρω από τον κατακόρυφο άξονα του τυλιγόταν γύρω του χοντρό σκοινί το άλλο άκρο του οποίου κατέληγε στο στυράκι. Με τη βοήθεια του μποτζαργάτη συμπιέζονταν καλύτερα οι τριμμένες ελιές.

Στο επάνω μέρος του στυρακιού, που ονομάζεται “βορδώνι”, βλέπουμε ακουμπισμένα δυο παράλληλα δοκάρια. Προέρχονται από τον ξύλινο μηχανισμό του μύλου. Δεν πρέπει να πεταχτούν μέχρι να βρούμε τρόπο να τα βάλουμε πάλι στη θέση τους.

Ο ΜΥΛΟΣ ΤΟΥ ΣΑΜΑΡΑΔΕΛΛΗ

          Στη Λέσβο το ελαιοτριβείο, το κτήριο δηλαδή μέσα στο οποίο γινόταν με την δύναμη των ανθρώπων ή των ζώων όλα τα στάδια κατεργασίας του καρπού της ελιάς μέχρι να παραχθεί το λάδι, ονομαζόνταν «μύλος». Ταυτόχρονα μύλος ονομαζόταν και ο ελαιόμυλος. Το ειδικό μηχάνημα όπου αλέθονταν οι ελιές και παραγόταν ο ελαιοπολτός.

Ένας τέτοιος μύλος υπάρχει στην περιοχή Δελφόνια της Άντισσας. Ήταν γνωστός σαν “ο μύλος του Σαμαραδέλλη" και ανήκε στα αδέλφια Χαράλαμπο και Ηλία Σαμαρά. Πρόκειται για ένα μονόχωρο ορθογώνιο κτίσμα με προσανατολισμό από ΝΑ προς ΒΔ (σχ. 1). Σε μία πλάκα από λευκή μαλακόπετρα είναι χαραγμένο το όνομα των ιδιοκτητών αυτού του μύλου καθώς και η χρονολογία που χτίστηκε (φωτ.1). Διαβάζουμε λοιπόν ότι το ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ανήκε στους Ηλία και Χαράλαμπο Σαμαρά και ότι ιδρύθηκε την 15^η Μαΐου του 1935. Η πλάκα αυτή ήταν εντοιχισμένη επάνω από την κυρία είσοδο. Στον μύλο εργάζονταν τρία άτομα. Οι δύο ιδιοκτήτες και ένας εργάτης. Ο ελαιόμυλος (φωτ.2) αποτελείται από δυο μυλόπετρες κυλινδρικής μορφής «κομμένες» σε κοκκινωπό ηφαιστειογενές πέτρωμα. Η μια, η «κάτω πέτρα» είναι τοποθετημένη σε οριζόντια θέση επάνω σε κυλινδρική βάση χτισμένη με λίθους. Η βάση αυτή έχει ύψος 61 εκ. και διάμετρο 231 εκ. Επάνω στην κάτω πέτρα είναι τοποθετημένη σε κατακόρυφη θέση η «επάνω πέτρα». Η βάση του μύλου είναι κατά τέτοιο τρόπο χτισμένη, ώστε να σχηματίζεται γύρω από την κάτω πέτρα χείλος με κλίση προς το κέντρο. Έτσι δημιουργείται ένα είδος λεκάνης.

Μετά την άλεση ακολουθούσε το δεύτερο στάδιο κατεργασίας της ελιάς. Ο ελαιοπολτός έπρεπε να συμπιεστεί για να βγεί το λάδι που περιείχε. Η συμπίεση αυτή γινόταν στο ελαιοπιεστήριο. Το οποίο το ονόμαζαν "πρέσα". Στον μύλο των αδελφών Σαμαραδέλλη έχουμε ένα κοχλιωτό, χειροκίνητο, σιδερένιο, τετράστηλο ελαιοπιεστήριο (φωτ.3). Στο επάνω μέρος του είναι γραμμένη με ανάγλυφα γράμματα η φίρμα του εργοστασίου που το κατασκεύασε καθώς και η πόλη όπου έδρευε αυτή η φίρμα. Διαβάζουμε λοιπόν στην πρώτη σειρά ότι είναι κατασκευασμένο στα ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΑ Δ. ΙΣΗΓΟΝΗ, στη δεύτερη σειρά το αύξοντα αριθμό παραγωγής του Α^ΟΣ 1399, και στην τρίτη σειρά την πόλη κατασκευής που είναι η ΣΜΥΡΝΗ.

Οι ελιές που έπρεπε να αλεστούν απλώνονταν επάνω στην κάτω πέτρα. Το μουλάρι που ήταν ζεμένο στο μύλο βάδιζε κυκλικά γύρω από τη βάση του. Τότε η κατακόρυφη μυλόπετρα έκανε ταυτόχρονα δύο κινήσεις. Μία γύρω από τον εαυτό της και μία γύρω από το κατακόρυφο δοκάρι. Στην κίνηση της αυτή περνούσε επάνω από τις απλωμένες ελιές και τις μετέτρεπε σε "χαμούρι". Ο Χαράλαμπος Σαμαραδέλλης έσπρωχνε τις ελιές κάτω από την μυλόπετρα «μι του φτιαρέλ’». Ένα μικρό ξύλινο φτυάρι. O μύλος διέθετε δύο μουλάρια. Ένα είχε ο Ηλίας και ένα ο Χαράλαμπος. Τη μια μέρα «έβαζαν στη πέτρα» το ένα και την άλλη μέρα το άλλο.

Όταν ήταν να «φορτώσουν» την πρέσα ο Ηλίας τοποθετούσε ένα – ένα τα πανιά δίπλα της.Τα άνοιγε και ο εργάτης έριχνε μέσα 4 περίπου οκάδες χαμούρι. Στη συνέχεια ο Ηλίας έβαζε μέσα το χέρι του, άπλωνε το χαμούρι και μετά «έστρωνε» τα πανιά στη μεταλλική λεκάνη της πρέσας. Με τον ίδιο τρόπο γέμιζαν και τοποθετούσαν, το ένα επάνω στο άλλο, 40 περίπου πανιά. Με τη βοήθεια ενός ξύλινου δοκαριού που ονομαζόταν "μανέλα" περιέστρεφαν τον κοχλία. Αυτός κατεβαίνοντας προς τα κάτω συμπίεζε τα πανιά με τον ελαιοπολτό και έτσι έτρεχε το λάδι. Όταν τελείωνε το "πρώτο σφίξιμο» ανέβαιναν και οι δύο επάνω στην βάση της πρέσας. Ο Ηλίας μπροστά από την πρέσα και ο εργάτης από πίσω. Έπρεπε να κάνουν «το πρώτο νερό». Ο Ηλίας έσπρωχνε δυό-δυό ή τρία –τρία τα πανιά προς το μέρος του εργάτη. Αυτός τα έπαιρνε και τα στοίβαζε δίπλα του. Μετά τα τοποθετούσε πάλι στην λεκάνη ένα-ένα προσέχοντας ώστε η πλευρά με το άνοιγμα να ήταν προς το μπροστινό μέρος της πρέσας. Ο Ηλίας άνοιγε τα πανιά και έριχνε μέσα ζεστό νερό. Αφού τα τοποθετούσαν όλα ακολουθούσε το "δεύτερο σφίξιμο". Στη συνέχεια το «δεύτερο νερό» και το "τρίτο σφίξιμο".

Όλη τη διαδικασία της τριπλής συμπίεσης την ονόμαζαν «ένα μπασκί» και διαρκούσε περίπου δύο ώρες. Έκαναν συνήθως οκτώ μπασκιά τη μέρα. Στο κάθε μπασκί κατεργάζονταν 160 οκάδες ελίες αφού στο κάθε μπασκί συμπίεζαν 40 πανιά και στο κάθε πανί έβαζαν 4 οκάδες χαμούρι. Κάνοντας 8 μπασκιά την μέρα κατεργάζονταν 1280 κιλά ελιές. Περίπου 2,5 μόδια.

  Στο τέλος της ελαιοκομικής περιόδου, όταν δεν είχαν να αλέσουν ποια άλλες ελιές, φόρτωναν τα πανιά και τα τουλούμια στα μουλάρια και τα πήγαιναν στο Γαβαθά, όπου τα έπλεναν στη θάλασσα. Η δουλειά στο μύλο ξεκινούσε στις 6 το πρωί. Το βράδυ σταματούσαν αφού αλέθονταν όλες οι ελιές του παραγωγού. Μπορεί να τελείωναν στις 6 η ώρα το απόγευμα μπορεί όμως και στις εννιά το βράδυ. Ο παραγωγός περίμενε εκεί στο μύλο μέχρι να αλεστούν όλες οι ελιές του.Οι ελιές που αλέθονταν σ’αυτό το μύλο προέρχονταν από το Σίγρι και τις περιοχές Λιώτα, Δελφόνια και Λάψαρνα. Από τις άλλες περιοχές της Άντισσας άλεθαν της ελιές σε ελαιοτριβείο που υπήρχε μέσα στο χωριό. Για αλεστικά ο παραγωγός δεν έδινε χρήματα αλλά μια ποσότητα λαδιού.Ο μύλος του Σαμαραδέλλη ο οποίος λειτούργησε επί 34 χρόνια, από το 1934 έως το 1968, είναι ο τελευταίος ζωοκίνητος ελαιόμυλος της Λέσβου.

Τις πληροφορίες για το μύλο αυτό μου τις έδωσε ο Κώστας Πατσανάς ο οποίος εργάστηκε εκεί σαν εργάτης από το 1943 μέχρι το 1960.

  Ο ΜΥΛΟΣ ΤΟΥ ΒΩΒΟΥ

 Στα Δελφόνια της Άντισσας Λέσβου.  

 Στην περιοχή Δελφόνια της Άντισσας Λέσβου υπάρχει ένας μύλος που στην ευρύτερη περιοχή ήταν γνωστός σαν του «Βωβού ο μύλος». Ανήκε στον Δημητρό Μαλέλλη ο οποίος ήταν βωβός. Στην περιοχή θυμούνται ακόμα το μύλο αυτό και με το προσωνύμιο «του κτσουμλέλ’». Δηλαδή το κουτσό μυλέλ(ι). Εδώ έχει την έννοια του μικρού μύλου. Σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων της περιοχής λειτούργησε μέχρι το 1947 περίπου . Στο μύλο αυτό ο ιδιοκτήτης άλεθε τις δικές του ελιές αλλά και ελιές άλλων παραγωγών της γύρω περιοχής.

Στο σχέδιο1 έχουμε την κάτοψη του κτίσματος σε κλίμακα 1:50. Το εσωτερικό χωρίζετε σε δύο χώρους. Ο ένας καταλαμβάνει το ανατολικό τμήμα και ήταν ο χώρος όπου γινόταν η κατεργασία της ελιάς (φωτ.1). Στον άλλο που καταλαμβάνει το δυτικό τμήμα κατοικούσε ο ιδιοκτήτης του μύλου. Ο Δημητρός δεν είχε δική του οικογένεια.

Στη γωνία που σχηματίζουν ο βόρειος με τον ανατολικό τοίχο είναι εγκατεστημένος ο ελαιόμυλος (φωτ.2). Ένας πολύ χαρακτηριστικός ελαιόμυλος αφού η επιφάνεια άλεσης του δεν είναι ενιαία, αλλά αποτελείται από επτά επίπεδες πέτρες ακανόνιστου σχήματος από ηφαιστειογενές υλικό αρκετά προσεκτικά αρμολογημένες μεταξύ τους. Η κυκλική επιφάνεια που σχηματίζουν έχει διάμετρο 84 εκ. Στο κέντρο ακριβώς, σε μια από τις επτά πέτρες, υπάρχει τρύπα μέσα στην οποία περιστρεφόταν ο κατακόρυφος άξονας του ελαιόμυλου. Γύρω από την επιφάνεια άλεσης υπάρχει χείλος πλάτους 32 εκ. Σχηματίζεται με πέτρες από μαργαϊκό ασβεστόλιθο σχήματος τραπεζοειδούς ή ορθογώνιου παραλληλεπίπεδου. Είναι τοποθετημένες με κλίση προς το κέντρο έτσι, ώστε να σχηματίζεται ένα είδος λεκάνης. Η θέση του ξύλινου ελαιοπιεστήριου ήταν κοντά στο νότιο τοίχο εκεί όπου σήμερα υπάρχουν τα απομεινάρια του που φαίνονται στη φωτογραφία 1.