Τα αγιασώτικα μπόγια

                                            ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΙΚΗ  ΤΩΝ  ΣΑΜΑΡΙΩΝ  ΤΗΣ  ΛΕΣΒΟΥ

Τα «Αγιασώτικα Μπόγια»

              Δεν είναι ίσως πολύ γνωστό ότι τα σαμάρια που κατασκευάζονται τις τελευταίες δεκαετίες στη Λέσβο είναι τα λεγόμενα χιώτικα σαμάρια. Τα σαμάρια που κατασκευάζονταν παλιότερα στο νησί ήταν γνωστά σαν “αγιασώτικα σαμάρια”. Από ποια χρονολογία άρχισαν να κατασκευάζουν τα “χιώτικα” στη Λέσβο, δεν έχει προσδιοριστεί με βεβαιότητα. Πληροφορίες αναφέρουν ότι ο γνωστός σαμαράς της Μυτιλήνης Παυλής έφερε στο εργαστήρι του μάστορη από τη Χίο, τον οποίο πλήρωνε μια χρυσή λίρα την ημέρα, για να φτιάχνει σαμάρια, ώστε να μάθουν την τεχνική του. Από το συσχετισμό κάποιων γεγονότων, εμείς πιστεύουμε ότι αυτό έγινε γύρω στο 1915 με 1920. Είναι όμως αυτή μια δικιά μας εκτίμηση και δεν αποτελεί απόδειξη. Για κάποιες δεκαετίες κατασκευάζονταν στο νησί και οι δύο τύποι σαμαριών. Αυτό επιβεβαιώνεται από τεφτέρια σαμαράδων που διασώθηκαν και στα οποία σημείωναν τις παραγγελίες που έπαιρναν.

                                                                         έγγραφο 1

Τον κατάλογο αυτό είχε στερεώσει δίπλα στην θέση όπου εργαζόταν παλιός σαμαράς του νησιού. Επάνω έχει σημειώσει νούμερα και οδηγίες για την κατασκευή “αγιασώτικου σαμαριού”.

             Ας παρακολουθήσουμε την εξέλιξη των παραγγελιών αυτών μέσα από τα τέσσερα τελευταία τεφτέρια ενός από τους σαμαράδες του νησιού:

Στο 1ο τεφτέρι οι εγγραφές αρχίζουν από το 1950 και συνεχίζονται πιθανόν και στο 1951 και 1952. Σε 17 από τις καταχωρημένες παραγγελίες υπάρχει ο χαρακτηρισμός αγιασώτικο, σε 38 χιώτικο και σε 13 δεν υπάρχει χαρακτηρισμός. Η αναλογία μεταξύ αγιασώτικων και χιώτικων είναι περίπου 1 προς 2.
Στο 2ο και στην αρχή του 3ου τεφτεριού υπάρχουν οι εγγραφές του 1953 και 1954. Εδώ έχουμε 9 αγιασώτικα,15 χιώτικα και υπάρχουν 4 εγγραφές χωρίς χαρακτηρισμό. Η αναλογία είναι πάλι περίπου 1 προς 2.
Στη συνέχεια του 3ου τεφτεριού έχουμε τις εγγραφές του 1955 και του 1957. Για το 1955 έχουμε 3 αγιασώτικα και 9 χιώτικα. Η αναλογία έγινε 1 προς 3. Στις εγγραφές του 1957 έχουμε 3 αγιασώτικα και 21 χιώτικα. Η αναλογία έγινε 1 προς 7.
Στο τέταρτο τεφτέρι υπάρχουν οι εγγραφές από το 1958 μέχρι και το1960. Για τα τρία αυτά χρόνια έχουμε 6 παραγγελίες με χαρακτηρισμό “αγιασώτικο” και 58 με χαρακτηρισμό “χιώτικο”, ενώ υπάρχουν και αρκετές χωρίς χαρακτηρισμό. Η αναλογία έγινε τώρα 1 προς 10. Είναι φανερό ότι όσο προχωρούν οι δεκαετίες εγκαταλείπεται σιγά σιγά το αγιασώτικο σαμάρι. Από τις πληροφορίες που μας δίνουν τα τεφτέρια αλλά και τις μαρτυρίες των τελευταίων σαμαράδων εμείς έχουμε σχηματίσει τη γνώμη ότι κατασκευάζονταν στη Λέσβο αγιασώτικα σαμάρια μέχρι το 1960 περίπου.

 

                                                                                     έγγραφο 2
       Δύο σελίδες από το τεφτέρι παλιού σαμαρά, όπου κρατούσε σημειώσεις για τις παραγγελίες που έπαιρνε για την κατασκευή σαμαριών. Στην αριστερή σελίδα έχει σημειώσει ότι το σαμάρι που του παρήγγειλαν έπρεπε να το κάνει       
                                                     "χιώτικο”, ενώ της δεξιάς σελίδας “αγιασώτικο”.

             Το έγγραφο 2 που παραθέτουμε είναι δυο σελίδες από το τεφτέρι ενός άλλου από τους γνωστότερους σαμαράδες του νησιού. Στην αριστερή σελίδα έχει καταγραφεί η παραγγελία για χιώτικο, ενώ στην δεξιά για αγιασώτικο σαμάρι. Και στις δυο παραγγελίες βλέπουμε τις τρεις μετρήσεις που έπαιρνε από το ζώο προκειμένου να του φτιάξει σαμάρι: όλο το μπόγι που είναι η απόσταση από το γοφό ως τον ώμο του ζώου, φάρδος που είναι το φάρδος του ζώου στην περιοχή της κοιλιάς του και νώμου (εννοεί φάρδος του νώμου), που είναι το φάρδος του ζώου στην περιοχή του ώμου του. Δεν θα περιγράψουμε εδώ τον τρόπο που έπαιρναν αυτές τις μετρήσεις και τα εργαλεία που χρησιμοποιούσαν, για να μην δώσουμε μεγάλη έκταση σ' αυτό το σημείωμα.

Η τιμή του σαμαριού της αριστερής σελίδας συμφωνήθηκε ( αυτό σημαίνει η σύντμηση συμ.) να είναι 330 δραχμές. Μέσα στη συμφωνία ήταν να κρατήσει ο σαμαράς το παλιό σαμάρι αυτού που του έδωσε την παραγγελία. Τα παλιά αυτά σαμάρια οι σαμαράδες τα επισκεύαζαν και τα πουλούσαν σε κάποιους που δεν είχαν τη δυνατότητα να αγοράσουν καινούργιο. Ας αναφέρουμε σ' αυτό το σημείο ότι η τιμή του σαμαριού εξαρτιόταν από το μέγεθος του και τα υλικά από τα οποία ήταν κατασκευασμένο και όχι από το αν ήταν χιώτικο ή αγιασώτικο. Δηλαδή ένα σαμάρι είχε την ίδια τιμή, είτε ήταν xιώτικο είτε ήταν αγιασώτικο, αν ήταν και στις δυο περιπτώσεις κατασκευασμένο από τα ίδια υλικά και είχε το ίδιο μέγεθος.

 

                                                                                            Φωτ. 1

                                                                                “αγιασώτικο σαμάρι”
                              Ο τύπος αυτός σαμαριού κατασκευαζόταν στη Λέσβο πριν αρχίσει να αντικαθίσταται
                                                σταδιακά από το λεγόμενο “χιώτικο σαμάρι”.

           Το κάθε σαμάρι αποτελείται από 9 σαμαρόξυλα. Ας παρακολουθήσουμε ποια είναι αυτά βοηθούμενοι από τις φωτογραφίες 1 και 2 που παραθέτουμε.:

α) το “νώμο” που είναι το μπροστινό του τμήμα

β) το “πισνό” που είναι το πίσω τμήμα του και είναι κατασκευασμένο από δυο κομμάτια

γ) τις εξ “παγίδες”, τρεις στην κάθε πλευρά του. Η κάτω παγίδα ονομάζεται “γιντέκ”, η μεσαία “ίσια παγίδα” και η επάνω “σκαρδέλ”. Το εσωτερικό μήκος του γιντεκιού, δηλαδή το μήκος του από την εσωτερική πλευρά του νόμου μέχρι την εσωτερική πλευρά του πισνού είναι το “μπόγι” του σαμαριού (φωτ. 2). Θα χρειαστούμε τη λέξη μπόγι και πιο κάτω γι’ αυτό ας την κρατήσουμε στο μυαλό μας.

                                                                                          φωτ. 2

                                                                                “χιώτικο σαμάρι”

                            Ο τύπος αυτός σαμαριού άρχισε να αντικαθιστά σταδιακά, από το 1920 περίπου

                                                                            το “αγιασώτικο σαμάρι”.
 

           Τις τελευταίες δεκαετίες η μονάδα που χρησιμοποιούν οι σαμαράδες στη δουλειά τους είναι το εκατοστό. Παλιότερα όμως κάποιοι χρησιμοποιούσαν τις ίντσες. Σαμαράς από το Μανταμάδο μετρούσε με το ψαθόχορτο, έναν τελείως εμπειρικό δικό του τρόπο που θα μου επιτρέψετε και πάλι να μην περιγράψω εδώ. Τα νούμερα που αναγράφονται στο έγγραφο 1 είναι σε “παρμάκια”. Το παρμάκι είναι Οθωμανική μονάδα μέτρησης και αντιστοιχεί σε 3,2 εκ.

        Στο έγγραφο 1 έχουμε το πίσω μέρος του σκληρού εξώφυλλου από τα γνωστά εκείνα τεφτέρια όπου γράφαμε τα βερεσέδια, όταν ψωνίζαμε από το μπακάλικο. Ήταν στερεωμένο δίπλα στον πάγκο γνωστού σαμαρά του νησιού. Τα νούμερα στην αριστερή στήλη των δυο σελίδων αντιστοιχούν σε “όλο το μπόγι” του ζώου του οποίου θα έφτιαχναν σαμάρι. Στην αριστερή σελίδα τα νούμερα αυτά ξεκινάνε από το 21,5 και ελαττώνονται κατά μια μονάδα έως το 13,5. Στην δεξιά σελίδα ξεκινάνε από το 21 και ελαττώνονται έως το 13. Δεν υπάρχουν νούμερα μεγαλύτερα του 21,5 και μικρότερα του 13 γιατί δεν υπάρχει ζώο που να έχει όλο το μπόγι μεγαλύτερο από 21,5 παρμάκια ή μικρότερο από 13 παρμάκια. Στη δεξιά στήλη κάθε σελίδας τα νούμερα είναι κατά 3,5 παρμάκια μικρότερα από τα αντίστοιχα της αριστερής στήλης και αντιστοιχούν στο μπόγι του σμαριού. Αν λοιπόν ο σαμαράς μετρούσε ένα ζώο και έβρισκε ότι όλο το μπόγι του ήταν 21,5 παρμάκια, τότε έπρεπε να κατασκευάσει το μπόγι του σαμαριού 18 παρμάκια.
   Το σαμάρι της φωτογραφίας 1 είναι αγιασώτικο, ενώ της φωτογραφίας 2 χιώτικο. Ας παρατηρήσουμε, όσο είναι αυτό δυνατόν από τις φωτογραφίες, τέσσερις διαφορές των δυο αυτών τύπων σαμαριού:

α) Στο πισνό του χιώτικου είναι στερεωμένα δυο κατακόρυφα κομμάτια ξύλου, τα οποία έχουν μήκος 15 περίπου εκατοστά και το κάθε ένα έχει στην εσωτερική πλευρά του ημικυκλική τομή. Ονομάζονται “σκαρδελάκια”. Παρατηρούμε ότι το αγιασώτικο σαμάρι δεν έχει σκαρδελάκια.

β) Στο αγιασώτικο το πίσω μέρος του σκαρδελιού ( του επάνω πλαϊνού ξύλου) μπαίνει σε τρύπα του πισνού. Στο χιώτικο το πίσω μέρος του σκαρδελιού καρφώνεται εξωτερικά στο κάτω μέρος του καμπύλου τμήματος του πισνού.

γ) Στο αγιασώτικο το επάνω κυρτό τμήμα του νώμου είναι καμπυλωμένο τόσο προς την εσωτερική του πλευρά, προς την πλευρά δηλαδή του αναβάτη, όσο και προς την εξωτερική πλευρά. Στο Χιώτικο είναι καμπυλωμένο μόνο προς την εσωτερική πλευρά. Στη φωτογραφία 2 φαίνεται ότι ο νώμος είναι καμπυλωμένος μόνο προς την εσωτερική πλευρά.

δ)Το βάθος του νώμου είναι μεγαλύτερο στο χιώτικο σαμάρι κατά 1,6 εκατοστά.

Είναι φανερό ότι οι διαφορές μεταξύ των δυο τύπων σαμαριού είναι μικρές. Δεν είναι καν εμφανείς, αν εξαιρέσουμε τα σκαρδελάκια, σε όσους δεν έχουν ασχοληθεί συστηματικά με τα σαμάρια. Εύλογα λοιπόν γεννιέται το ερώτημα ποιος ήταν ο λόγος να κατασκευάζουν στη Λέσβο το χιώτικο, το οποίο τελικά επεκράτησε. Ο σαμαράς Μιχάλης Λαδιέλλης υποστήριζε ότι οι δυο τρύπες που πρέπει να ανοιχτούν στο πισνό του αγιασώτικου, για να μπει το πίσω μέρος των σκαρδελιών, “το αδυνατίζουν” σε αυτά τα σημεία με αποτέλεσμα να σπάει ευκολότερα. Ο Θωμάς Τσολάκης, ο τελευταίος σαμαράς της Χίου, υποστηρίζει ότι επειδή τα σκαρδέλια μπαίνουν σε τρύπες του πισνού, είναι δυσκολότερο να αντικατασταθούν αν τυχόν σπάσουν. Και για τις δυο αυτές απόψεις υπάρχουν αντιρρήσεις από κάποιους άλλους. Πάντως οι περισσότερες γνώμες τείνουν να συγκλίνουν στην άποψη ότι το χιώτικο είναι λίγο πιο όμορφο στην εμφάνιση του και ότι αυτή ήταν η αιτία που προτιμήθηκε.