ΣΤΟΛΙΔΙΑ ΤΩΝ ΑΛΟΓΩΝ ΣΤΑ ΠΑΝΗΓΥΡΙΑ ΤΗΣ ΛΕΣΒΟΥ

Τα χαϊμαλιά

        Σε πολλά χωριά της Λέσβου στολίζουν στα πανηγύρια τα άλογα κυρίως, αλλά και τα γαϊδούρια και παλιότερα τα μουλάρια. Με τα ζώα αυτά στολισμένα συνοδεύουν την περιφορά της εικόνας του Αγίου που γιορτάζει ή το λάβαρο του συλλόγου ή σωματείου που διοργανώνει την εκδήλωση στους δρόμους του χωριού. Ακόμα διοργανώνουν διαγωνισμούς για το ομορφότερα στολισμένο ζώο. Τα βασικά στολίδια είναι τα είδη σαγής, δηλαδή τα καπίστρια, οι καπλουδέτες, τα στηθούρια, τα χαλινάρια και τα κουσκούλια επάνω στα οποία έχουν ράψει σβιρνιές, ψίφις (χάντρες), καμπαράδες και μπουφάκια. Οι σβιρνιές είναι ένα είδος άσπρου κοχυλιού, οι καμπαράδες είναι μικρά μεταλλικά στολίδια, ενώ τα μπουφάκια είναι μικρές μάλλινες μπαλίτσες. Στα χέρια κάποιων τεχνιτών οι κατά τα άλλα απλές αυτές κατασκευές μετατρέπονταν από αντικείμενα καθημερινής χρήσης σε αξιόλογα έργα λαϊκής τέχνης. Είναι γνωστά τα περίφημα «μπρισκούλια» της Αγίας Παρασκευής και τα «χαντρωτά» της Νάπης. Άλλα στολίδια είναι το λουρί, τα σοσόνια, το κορδόνι και τα χαϊμαλιά. Το λουρί είναι ένα δερμάτινο λουρί γύρω από το λαιμό του ζώου στολισμένο με μικρές χάντρες η σβιρνιές. Τα σοσόνια είναι ταινίες στολισμένες με μικρές χάντρες στα μπροστινά πόδια του ζώου αμέσως πιο πάνω από τις οπλές του. Το κορδόνι είναι κορδόνι γύρω από το λαιμό του ζώου στολισμένο με περαστές μεγάλες σχετικά χάντρες και φούντες. Το στόλισμα συμπληρώνουν τα ντιρλίκια, τα οποία είναι πολύχρωμα μεταξωτά υφάσματα που τοποθετούν κάτω από τη σέλα του αλόγου, και τα κιλίμια και τα χράμια με τα πολύχρωμα κεντήματα που έχουν υφανθεί στην κρεβατή,  τα οποία απλώνουν πάνω στο σαμάρι του ζώου.   

     Ήδη αναφέραμε ότι μια κατηγορία στολιδιών για ζώα είναι και τα χαϊμαλιά. Αυτά αποτελούνται από τριγωνικές κατασκευές κεντημένες με χάντρες, οι οποίες είναι συνδεδεμένες στη σειρά η μια δίπλα στην άλλη. Τα κρεμούν στο στήθος του ζώου με κορδόνι, επίσης κεντημένο με χάντρες περασμένο γύρω από το λαιμό του. Στα περισσότερα χαϊμαλιά το μεσαίο τρίγωνο είναι λίγο μεγαλύτερο από εκείνα που βρίσκονται αριστερά και δεξιά από αυτό (φωτ.4). Σε αυτή την περίπτωση τα σχέδια των αριστερών τριγώνων είναι τα ίδια με τα σχέδια των δεξιών, αλλά διαφορετικά από εκείνα του μεσαίου. Ωστόσο σε κάποια χαϊμαλιά όλα τα τρίγωνα έχουν το ίδιο μέγεθος (φωτ.3). Σε κάποια όλα τα τρίγωνα έχουν το ίδιο σχέδιο, ενώ  σε κάποια άλλα σε κάθε τρίγωνο το σχέδιο είναι διαφορετικό.  Σε άλλα χαϊμαλιά τα τρίγωνα είναι μεγαλύτερα και σε άλλα μικρότερα. Επίσης ο αριθμός τους διαφέρει από χαϊμαλί σε χαϊμαλί. Έχουμε δει χαϊμαλί με ένα τρίγωνο, αλλά και διπλό με 12 τρίγωνα.

 Θα μπορούσαμε να τα διακρίνουμε σε μονά και σε διπλά. Στα μονά υπάρχει ένα κορδόνι με μια σειρά τριγώνων (φωτ.4). Στα διπλά υπάρχουν δυο σειρές με τη μια να βρίσκεται λίγο ψηλότερα από  την άλλη στο στήθος του ζώου (φωτ.11). Μια άλλη ουσιαστική διάκριση μεταξύ των χαϊμαλιών είναι ότι σε κάποια από αυτά υπάρχουν κεντημένα σχέδια και στις δύο πλευρές του τριγώνου, ενώ σε άλλα μόνο στην μπροστινή πλευρά. Όταν υπάρχουν σχέδια και στις δυο πλευρές, τα σχέδια αυτά είναι συνήθως τα ίδια.

       Τα χαϊμαλιά είναι "πλεγμένα" με το βελονάκι, όπως ακριβώς πλέκονται με το βελονάκι οι δαντέλες. Πριν το πλέξιμο παίρνουν ένα πολύ ψιλό σύρμα, από εκείνα που υπάρχουν στο εσωτερικό κάποιων ηλεκτρικών καλωδίων. Διπλώνοντας τη μια άκρη του στερεώνουν εκεί την μια άκρη του κατάλληλου για το πλέξιμο νήματος.  Περνούν στο σύρμα και στη συνέχεια στο νήμα μια-μια όλες τις χάντρες από τις οποίες αποτελείται ολόκληρο  το πλεκτό του τριγώνου ή του κορδονιού. Όσο εξελίσσεται αυτή η εργασία, τυλίγουν σε κουβάρι το νήμα στο οποίο έχουν ήδη περαστεί χάντρες.  Όταν περαστούν όλες, αρχίζουν το πλέξιμο με το βελονάκι. Οι χάντρες είναι μετρημένες με μεγάλη ακρίβεια και περασμένες με την κατάλληλη σειρά  στο νήμα, έτσι ώστε με το πλέξιμο να σχηματιστούν τα σχέδια που έχουν επιλέξει.

     Σε κάποια χαϊμαλιά κατά τη διαδικασία του πλεξίματος έχει σχηματιστεί και η  ημερομηνία κατασκευής τους. Είναι προφανές ότι είναι πάντα πολύ σημαντικό γεγονός να έχουμε ημερομηνίες κατασκευής των διάφορων ανθρώπινων δημιουργημάτων. Το ποιο παλιό χαϊμαλί με ημερομηνία που εντοπίσαμε είναι αυτό της φωτ.11  με ημερομηνία κατασκευής το 1920. Αλλά πιστεύουμε ότι αυτό δεν είναι το παλιότερο. Στο χαϊμαλί της φωτ.8 υπάρχουν δυο σημαίες, η ελληνική και η τουρκική. Πιστεύουμε ότι κατασκευάστηκε πριν το 1912 που είναι η ημερομηνία απελευθέρωσης της Λέσβου από τους Τούρκους. Θεωρούμε ότι είναι μάλλον απίθανο να κατασκευάστηκε μετά την απελευθέρωση.

     Η τεχνική πλεξίματος με χάντρες ήταν γνωστή στις γυναίκες της Λέσβου, αφού εκτός από τα περίφημα μπρισκούλια της Αγίας Παρασκευής, των χαϊμαλιών και μιας κατηγορίας χαντρωτών, που όλα αυτά είναι στολίδια αλόγων, έχουμε δει πλεγμένα με χάντρες και χρηστικά αντικείμενα, όπως θήκες κρεμαστών ρολογιών, μικρά γυναικεία πορτοφόλια, κομπολόγια, γυναικεία πουγκιά κλπ. Για τα χαϊμαλιά που μας ενδιαφέρει εδώ, αλλά και για τα μπρισκούλια, γνωρίζουμε ότι υπήρχαν κάποιες γυναίκες που τα έπλεκαν και επαγγελματικά. Οι ιδιοκτήτες  κάποιων από αυτά βεβαιώνουν ότι τα δικά τους έχουν κατασκευαστεί από φυλακισμένους στο Γεντί Κουλέ ή σε φυλακές της Μικράς Ασίας.

φωτ. 1  Μονό χαϊμαλί κατασκευασμένο το 1931.

φωτ. 2  Διπλό χαϊμαλί. Τα αρχικά Α και Γ σημαίνουν Άγιος Γεώργιος. Ο Άγιος Γεώργιος απεικονίζεται πάντα καβάλα σε λευκό άλογο.

φωτ. 3  Μονό χαϊμαλί με τρία τρίγωνα που έχουν ίσο μέγεθος και τα ίδια σχέδια.

φωτ. 4   Μονό χαϊμαλί. Το κεντρικό τρίγωνο είναι μεγαλύτερο από εκείνα που είναι δεξιά και αριστερά του και έχει διαφορετικά σχέδια από εκείνα. 

φωτ. 5   Μονό χαϊμαλί κατασκευασμένο το 1928.

φωτ. 6   Μονό χαϊμαλί.

φωτ. 7  Τα αρχικά Π. Κ. είναι τα αρχικά του ονόματος του Παναγιώτη Κλειδαρά, γνωστού «αλογατά» της Καλλονής. Το κίτρινο ύφασμα ανάμεσα στα δυο τρίγωνα δεν υπήρχε αρχικά στο χαϊμαλί, αλλά προστέθηκε αργότερα από τον Κλειδαρά. 

φωτ. 8   Μονό χαϊμαλί του Παναγιώτη Κλειδαρά. Σε δυο τρίγωνα υπάρχουν η ελληνική μαζί με την τουρκική σημαία γεγονός που μας κάνει να πιστεύουμε ότι κατασκευάστηκε πριν από την απελευθέρωση της Λέσβου από τους Τούρκους το 1912. Το κίτρινο ύφασμα δεν υπήρχε αρχικά στο χαϊμαλί, αλλά προστέθηκε αργότερα από τον Κλειδαρά.

φωτ. 9   Διπλό χαϊμαλί κατασκευασμένο το 1925.

φωτ. 10    Μονό χαϊμαλί κατασκευασμένο το 1931.

φωτ.11   Διπλό χαϊμαλί κατασκευασμένο το 1920. Σ’ ένα τρίγωνο διακρίνουμε τις λέξεις «ΧΕΡΕΤΕ  ΦΙΛΗ» και σε δυο άλλα το επιφώνημα «ΑΧΒΑΧ».

φωτ. 12   Μονό χαϊμαλί.

φωτ.13  Μονό χαϊμαλί κατασκευασμένο το 1928.

φωτ. 14    Χαϊμαλί με ένα τρίγωνο και μεγάλες χάντρες στο κορδόνι.  

(Δημοσιεύτηκε στο Λεσβιακό Ημερολόγιο 2018).